हाय ऑल !

'एक व शून्याचे जग' ह्या कम्प्युटरविषयी लेखमालिकेच्या पहिल्या भागात तुमचे स्वागत आहे! पहिला भाग म्हणतोय आणि टायटलमध्ये भाग ० का? तर कम्प्युटर जगात साधारणतः कुठलीही पहिली गोष्ट ही शून्यापासून सुरु होते. म्हणून आपणही तीच पद्धत चालू ठेऊया.

एक आणि शून्याची नक्की काय भानगड आहे?

हे समजून घेण्याकरता थोडेसे भूतकाळात डोकवावे लागेल. तुम्ही हे ऐकलेच असेल की शून्याचा शोध ही जगाला दिलेली भारताची देणगी आहे. आर्यभट्ट व ब्रह्मगुप्त ह्या गणितज्ज्ञांनी शून्याचा शोध लावला. शून्य ह्याचा अर्थ जसा नथिंग किंवा काहीच नाही होतो, त्याचप्रमाणे कुठल्याही गोष्टीची सुरवात असाही होतो. शून्यातून जग उभारणे हा वाक्प्रचार आठवला असेलच तुम्हाला? कम्प्युटरच्या जगातही शून्यानेच सुरवात होते आणि शून्यापासूनच हे कम्प्युटर जग निर्माण होत, एव्हढे प्रगत होत गेले आहे. पण शून्य व एकच का? २ आणि ३ का नाही? १५ आणि २० का नाही?

हे समजून घ्यायला नंबर/ न्यूमरल सिस्टीम बघायला लागेल. असे म्हणतात की जगात पूर्वी इतर नंबर सिस्टिम्स अस्तित्वात होत्या. जसे बेस ६०, किंवा बेस २०. पण बेस १० अर्थातच दशमान पद्धती जास्त पुढे आली कारण कदाचित आपल्या हाताला १० बोटे असतात! जर ती ८च असती तर ऑक्टल सिस्टीम वापरत असतो आपण. नक्की कारण काय हे मला ठाऊक नाही, पण डेसिमल पद्धत आपण वापरतो हे खरे. मग आपण हीच पद्धत कम्प्युटरसाठी का नाही वापरत?
आता आपल्याला हे समजून घ्यायला इलेक्ट्रिक इंजिनिअर व्हावे लागेल. कम्प्युटर्स चालण्यासाठी सर्वात महत्वाची Requirement कोणती? तर वीज हवी. वीज नसेल तर कम्प्युटर चालणार नाही. वीज म्हणजे काय? स्वदेस मधील म्हातारी आठवली का? बिजली म्हणणारी? तिच्यासमोरचा दिवा पेटतो आणि तिला कळते की तिच्या घरात वीज आली. शाहरुख खान वाहत्या पाण्यापासून एनर्जी/ करंट तयार करतो आणि तो वायरच्या मार्फत त्या आज्जीच्या घरातील दिव्यापर्यंत पोचवतो. तो दिवा आधी 'ऑफ' असतो, तो वीज पोचल्यावर 'ऑन' होतो. आपण जेव्हा बटण दाबतो किंवा चालू करतो तेव्हा दिवा चालू होतो. थोडक्यात इलेक्ट्रिसिटी ही बायनरी पद्धतिचा अवलंब करते. ऑन ऑर ऑफ. चालू किंवा बंद. Truth or False. थोडक्यात - १ किंवा ०. म्हणून आपण सर्व जरी डेसिमल पद्धत वापरत असलो तरी कम्प्युटरशी बोलायला आपल्याला Binary system वापरणे भाग आहे.

Wait a minute ! कम्प्युटरशी बोलणे म्हणजे काय? अजून थोडे मागे जाऊन विचार करूया? कम्प्युटर म्हणजे नक्की काय? To compute ह्या इंग्रजी क्रियापदाचा साधारण अर्थ होतो मोजणे, आकडेमोड करणे. आपण कम्प्युटरला जी सूचना देऊ तिचा अवलंब करून कम्प्युटर काहीतरी आकडेमोड करेल. काहीतरी शोधेल, मोजेल. आपण जी सूचना देत आहोत त्यालाच कम्प्युटरशी बोलणे म्हणता येईल. जनरली त्याला command असा फारसा नम्र नसलेला कडक शब्द वापरला जातो. आपण कम्प्युटरला आज्ञा करतो कि आत्ताच्या आत्ता २९ गुणीले ५ किती ते सांग? आणि मग कम्प्युटर ते कॉम्प्यूट करून आपल्याला सांगतो की २९ गुणिले ५ = १४५. ( अर्थातच calculator वापरून सांगतेय. मला कुठला २९चा पाढा पाठ असायला? :ड )

तर आपण होतो बायनरी सिस्टीमपाशी. कम्प्युटरशी बोलायला पूर्वीच्या काळी ० आणि १ च्या साहाय्याने सूचना लिहून त्या कागदावर पंच करून कम्प्युटरला देत असू वाचायला. त्याप्रमाणे तो उत्तर देणार. पण आता जग खूप पुढे आले आहे. कोणी पाहिलेय/ऐकलेय ० व १ चा वापर करताना? मग आपण का त्याबद्दल बोलतोय? कारण हा कम्प्युटरच्या जगातला श्रीगणेशा आहे. गमभन. ते नाही कळले तर शब्द, जोडाक्षरं, वाक्यं, कर्ता -कर्म -क्रियापद-काळ कसे कळणार ना? म्हणून एक व शून्यावर इतकी कादंबरी गरजेची आहे.
पण डेसिमल सिस्टीममध्ये आपण कसे १ ते १० आकडे मोजतो. त्याच्याही पुढे जाऊन ११-२०,३०,४०.. १००, १००० असे सर्व मोजतो. बायनरीत कसे जमवणार? दोनच आकडे होणार त्यात? ० आणि १.
तर आज आपण बायनरी सिस्टीम व बायनरी बेरीज शिकूया. खूप सोपी आहे. एव्हढेच तंत्र लक्षात ठेवायचे. ०+१ = १, ०+० = ०, १+१ = ० आणि हातचा १. ह्या प्रत्येक ० किंवा एकाला म्हणतात Binary Digit .आणि त्याचा पॉप्युलर शॉर्टफॉर्म होतो 'bit'. जनरली आपण जसे दहाहजार लिहिताना एक अल्पविराम देतो: १०,००० तसेच बायनरी पद्धतीत ४ बिट्स मध्ये नंबर लिहिण्याची पद्धत आहे. म्हणजे ० असा लिहायचा: ०००० आणि एक असा: ०००१.