डिसेंबर २०१४ मध्ये माझ्या अत्यंत आवडत्या पाकिस्तानी मालिकेवर लिहिलेला लेख आज मैत्रीणवर आणते आहे.

नशा फक्त वाईट गोष्टींचीच चढते असं नाही. चांगल्या गोष्टींची देखिल नशा चढते! आणि मला सध्या पाकिस्तानी टीव्ही मालिकांची नशा चढली आहे. तशा खूप पाकिस्तानी मालिका पाहिल्या नाहीयेत मी अजून, हाताच्या बोटांवर मोजण्याइतक्याच पाहिल्यात पण त्यांनी मला जे दिलं आहे ते आजवर कोणत्याच हिंदी/मराठी/इंग्रजी मालिकेने दिलेलं नाहीये! अर्थात हे माझं मत आहे. आणि ही मालिकांना यशस्वी मानण्याची एकमेव फुटपट्टी नव्हे. कारण कोणाला कधी, कशात काय सापडेल ते सांगता येत नाही. दगडात देव शोधणारी माणसं आपण! चांगल्या कलाकृतीचा माझा निकष एकच – तिने मला लिहायला भाग पाडले का? माझ्यातला कलाकार/लेखिका जागी केली का? सुदैवाने हो! मी पाहिलेल्या जवळपास प्रत्येक पाकिस्तानी मालिकेने मला लिहायला लावले. वाचायला लावले. आणि सुदैव असेही आहे की प्रत्येक मालिका वेगळी होती and each one has set me on a new, different journey! आज मी माझ्या ताज्या प्रवासाबद्दल लिहिणार आहे. मालिका आहे: और जिंदगी बदलती है! लिहिण्याची कारणे: एक लिहावेसे वाटले म्हणून आणि दुसरे म्हणजे हा असा इतका बहुरंगी, बहुढंगी आणि rewarding शोध ह्याआधी मी कधी घेतला नव्हता. त्यामुळे त्याची सविस्तर नोंद करावीशी वाटली. शिवाय ज्या उत्कटतेने आज मला ह्या सगळ्या गोष्टी जाणवत आहेत, काही काळाने ती उत्कटता नाहीशी होईल. मला ती उत्कटता शब्दांत धरून ठेवायची आहे.
ह्या प्रवासात सोबती तीन - मैं, मेरी तनहाई और internet! जादूच्या पेटाऱ्याप्रमाणे माझ्यापुढे माहितीचा खजिना खुला करणाऱ्या ह्या internet ला पहिलं नमन! कारण त्याशिवाय काहीच शक्य झालं नसतं! हा प्रवास कसा सुरु झाला आणि कुठे गेला हे मी जसं घडलं तसं लिहिणार आहे. आपण गप्पा मारत असताना मधेच कधीतरी त्यांचा माग काढला तर मजेशीर वाटतं. पटापट विषयांचे सांधे बदलत आपण आजचा बदलता भारत वरून भेंडीच्या भाजीत कमी पडलेली चिंच यावर कसे येऊन पोचतो हे बघायला मजा येते. हा माझा प्रवास देखिल असाच झाला आहे! कोळ्याच्या जाळ्यासारखा!
तर जिंदगी गुलजार है या मालिकेत फवाद खानचं काम खूप आवडलं होतं. म्हणून मग त्याने काम केलेल्या मालिकांचा शोध सुरु झाला. अजून एक नाव पक्कं लक्षात राहिलं ते होतं सुलताना सिद्दीक्की. पाकिस्तानच्या अनुभवी (veteran) निर्माती/दिग्दर्शिका. या शोधात फवाद खानची एक सुंदर टेलिफिल्म पाहिली, बेहद नावाची. त्यात सापडली नादिया जमील! एक सुंदर अभिनेत्री, चाळीशीतल्या single mom ची भूमिका करणारी. तिचा शोध घेताना लक्षात आलं की तिने याआधी खूप काम केलंय. त्यातून सापडली – और जिंदगी बदलती है! २००० साली पी टीव्ही वर आलेली १३ भागांची मालिका. दिग्दर्शिका मेहरीन जब्बार आणि निर्माती सुलताना सिद्दिकी!
लाख व्हिडीओ की एक दुवा अर्थात युट्युबवर ह्या मालिकेचे सगळे भाग सापडले! एकीकडे thanksgiving च्या सुटीचे वेध लागलेच होते! त्यामुळे बिनधास्त मालिका बघायला घेतली आणि त्यात पार गुंतून गेले! आधी पाहिलेल्या पाकिस्तानी मालिकांमुळे उर्दूशी परिचय होताच पण ह्या मालिकेने एक नवा आश्चर्याचा धक्का दिला! ८०% मालिका चक्कं स्पेनमध्ये घडते! २००० साली स्पेन मध्ये मालिकेचं शूटिंग? Just as a side reference, २००० साली आपल्याकडे “क्यूंकी सांस भी कभी बहू थी” ही पहिली पीळ मालिका सुरु झाली होती. Anyway, दुसऱ्याच भागात जेव्हा मालिका माद्रिदमध्ये पोहोचली तेव्हा मी उत्सुकतेपोटी पाकिस्तान आणि स्पेनचे आंतरराष्ट्रीय संबंध गुगलून पाहिले! No surprise, ते नेहमीच मधुर राहिले आहेत. आणि याची मुळे स्पेनच्या इतिहासात आहेत. त्याबद्दल पुढे येईलच. हम्म, म्हणजे ह्या आपल्या शेजारी राष्ट्राबद्दल आपली माहिती कमी आणि गैरसमज जास्ती अशीच परिस्थिती आहे!
I almost binge watched और जिंदगी बदलती है! और जिंदगी बदलती है च्या शेवटच्या भागाचा शेवटचा सीन! ओह! संपली?? इथे संपली? अजून एक भाग राहिला तर नाही? अशीच reaction होती माझी! ही गोष्ट म्हणजे मी आत्तापर्यंत पाहिलेल्या सगळ्या पाकिस्तानी मालिकांचा USP म्हणायला हवा! आपल्याकडच्या निर्बुद्ध मालिका आणि चित्रपटांनी आपल्याला happy ending पाहण्याची सवय लावली आहे – आणि ते सर्व (ओढूनताणून आणलेल्या) सुखाने नांदू लागले. पिरिएड! अंत में सबकुछ ठीक हो जाता है और अगर सब ठीक नहीं है तो पिक्चर अभी बाकी है मेरे दोस्त! पण खऱ्या आयुष्याच्या कहाणीत हे असं नसतं. अनेक गोष्टी राहून जातात, माणसं प्रश्न मागे सोडून जातात, नाती एका वळणावर (खुबसुरत मोडपर) येऊन संपतात (तुटत नाहीत)! ह्या अपूर्णतेची एक गोडी असते. खूपशा पाकिस्तानी मालिकांमध्ये सीन पूर्ण होण्याआधीच संपतो! अजून महत्वाचं असं काहीतरी बोलणं राहिलं आहे अशा वेळी! मग? पुढे काय होतं? काही वेळा पुढच्या भागात/सीनमध्ये उत्तरं मिळतात आणि काही वेळा, गा. जा. भ.! याची सवय नसते आपल्याला! म्हणून सुरुवातीला विचित्र वाटतं! पण एकदा यातली गम्मत कळली की मज्जा येते! तुम्ही कल्पना करू लागता आणि नकळत अधिक गुंतत जाता मालिकेत! ह्या अशा रिकाम्या जागा चांगल्या पुस्तकांमध्ये पण असतात. आणि त्या जेव्हा मालिकेत असतात तेव्हा पुस्तक वाचल्याचा आनंद मिळतो!
आत्ता लिहिताना मला हे जाणवतंय की हा शोध इतका ताजा आहे तरी मला कळत नाहीये की काही गोष्टी ह्या मला नेमक्या कधी कळल्या, जाणवल्या? आणि मी हे सगळं काय कसं आणि किती लिहू! (इथे मला धूप किनारे ह्या क्लासिक पाकिस्तानी मालिकेमधला माझा अत्यंत आवडता डायलॉग आठवतोय! “अच्छा लगने लगा है? हां, होता ये है के बहोत सी चीजें गैरमेहसूस तौर पे हमारे करीब आ जाती है| कोई एहसास भी नहीं होता| और जब पता चलता है तब हम बहोत involve हो चुके होते हैं!” – डॉ. एहमर) आयुष्यात बऱ्याच साऱ्या गोष्टी अशा असतात की आपण त्यात कधी आणि कसे गुंतत जातो हे मागे वळून बघताना समजत नाही! उदा. प्रेम, मैत्री! आज माझ्या ज्या घट्ट मैत्रिणी आहेत त्यांच्याशी इतकी अशी घट्ट मैत्री कधी आणि कशी झाली? It’s a very gradual process. तो असा एक क्षण नसतो! और जिंदगी बदलती है! मला अशीच हळूहळू उलगडत गेली! पहिल्यांदा पाहून संपवली ती केवळ कथेची उत्सुकता म्हणून! त्यावेळी बाकीच्या गोष्टी खुणावीत होत्या पण त्यापेक्षा कथा सगळ्यात महत्वाची वाटत होती.
और जिंदगी बदलती है! पाहून संपली. पण मला जाणवत होतं की ह्यातून मला अजून बरंच काही मिळवायचं आहे. शिकायचं आहे. बरेचसे संदर्भ कळले नव्हते. एका चांगल्या दर्जेदार कलाकृतीचं एक वैशिष्ट्य हेही असतं की it carries a lot of naunces, lot of layers to it. आणि मालिका, सिनेमासारख्या दृक्‌श्राव्य माध्यमात तर अशा खुपच गोष्टी असतात ज्यांच्यामागे काही विचार असतो, कारण असते, निराळा अर्थ दडलेला असतो. अगदी हिरोच्या शर्टाच्या रंगापासून ते एखाद्या सीनमध्ये background ला असणाऱ्या चित्रामध्ये, गाण्यामध्ये, संवादामध्ये अनेक जागा पेरलेल्या असतात. तुम्ही डोळसपणे ऐकू/पाहू लागलात की त्या दिसायला लागतात. मग ती गोष्ट आपल्याला अधिक उमजू लागते. मी जेव्हा और जिंदगी बदलती है! पुन्हा पहायला लागले तेव्हा मला अशा अनेक जागा सापडल्या. बरेच संदर्भ जे मला अगोदर माहिती नव्हते ते मी शोधून काढले. एकलव्यासारखी शोधत शिकले! उर्दू, spanish भाषेतल्या शब्दांचे, गाण्यांचे, कवितांचे अर्थ, इतिहास, भूगोल, चित्रकार, चित्रकला खूप काही. I felt like Alice in Wonderland! ह्या सगळ्या शोधात मला एक कळलं की ह्या जगात माहिती (information) असतेच पण माहितीची जाणीव झाली की त्याचं ज्ञानात रुपांतर होतं! ह्या गेल्या काही दिवसांतल्या शोधाने मला खूप काही दिलं आहे. आयुष्यात पहिल्यांदाच असा शोध घेतला मी. And I can not explain how happy it has made me! I hate spoilers! त्यामुळे मी गोष्ट किंवा पात्र ह्यांच्याबद्दल कोणतेही डीटेल्स देणार नाहीये ज्याने मालिकेतला रस कमी होईल. उलट माझी इच्छा अशी आहे की ही मालिका प्रत्येकाने पहावी आणि ती पाहताना ह्या सगळ्या माहितीने मालिकेचा अधिक चांगला आस्वाद घेता यावा! तर पेश है और जिंदगी बदलती है! चे अनेक शोध!
मालिकेतली एक protagonist Univeristy of Madrid मध्ये history of art शिकवते आणि ती तिच्या कामासाठी स्पेनच्या Andalusia भागात जाते. ह्या संपूर्ण भागाचं फार सुंदर चित्रण मालिकेत केलं आहे. I knew almost nothing about history and geography of Spain! त्या दोन्हीविषयी अधिक वाचताना कळलं की Andalusia हा स्पेनचा एक मोठा आणि स्वतंत्र/स्वायत्त भाग (autonomous region) आहे. कोणे एके काळी ह्या भागावर मुसलमानांची राजवट होती आणि ह्या भागाला इस्लामिक स्पेन म्हणूनही ओळखले जाते. अर्थात इथल्या भाषेवर, संस्कृतीवर मुसलमानी/अरेबिक संस्कार आहेत (तरीच पाक- स्पेन मधुर संबंध). ह्या भागात बांधल्या गेलेल्या अनेक वास्तूंना आता world heritage site चा दर्जा प्राप्त झाला आहे.जगभरातून लाखो पर्यटक इथे भेट द्यायला येतात. स्पेनची राजधानी माद्रिद शहर हे स्पेनच्या मध्यवर्ती भागात आहे. Prado (Museo del Prado) हे जगातील सर्वोत्तम संग्रहालय माद्रिद येथे आहे. ह्या संग्रहालयात मुख्यत्वे गोया (Fransisco De Goya) ह्या spanish चित्रकाराची चित्रे आहेत. त्यातील French revolution आणि duchess of Alba ची चित्रे सगळ्यांत प्रसिद्ध आहेत. ह्या सगळ्या गोष्टींचे संदर्भ मालिकेत पात्रांच्या तोंडी येत राहतात. ह्या रसिकतेचे मला फार कौतुक वाटले! मालिकेतल्या protagonist ला एक इतिहासाची प्राध्यापिका बनवून त्याद्वारे प्रेक्षकांची अभिरुची वाढवण्याचा प्रयत्न फार स्तुत्य आहे! आणि हे कुठेही जाणवत नाही किंवा बोअर होत नाही हे विशेष!
मालिकेतल्या दुसऱ्या एका पात्राला उर्दू गझल, साहित्य संगीत ह्याची फार आवड आहे. एकूणच ह्या मालिकेतली पात्र साहित्य, संगीत,कला यांची जाण असलेली, आदर करणारी आहेत. आणि केवळ उर्दू साहित्य नाही तर spanish साहित्यदेखिल! (आपल्याला जाणीव नसते पण spanish ही जगात अनेक देशांत बोलली जाणारी भाषा आहे. विशेषतः अमेरिका खंडात, दक्षिण अमेरिकी देशांत.) आणि त्या दोन्हीचे संदर्भ जागोजागी येत राहतात! प्रसिद्ध उर्दू कवी मुहम्मद इक्बाल यांना Andalusia मधली प्रसिद्ध मशीद पाहून स्फुरलेली एक दीर्घ कविता आहे the mosque of Cordoba म्हणून. त्यात त्यांनी ह्या मशिदीच्या (आता त्या जागी कथीड्रल उभे आहे) सौंदर्याचं, इस्लाम धर्माच्या वैशिष्ट्यांचं वर्णन केलं आहे. ही कविता एक classic मानली जाते. आणि spanish साहित्याचं म्हणाल तर मला नेरुदा हे नाव फक्त ऐकून माहिती होतं. पण त्यांना साहित्याचं नोबेल मिळालं आहे आणि त्यांच्या प्रेमकविता इतक्या सुंदर आहेत हे माहितीच नव्हतं! हे सगळे संदर्भ कळल्यावर त्या संवादांना अधिक अर्थ प्राप्त होतो!
ह्या मालिकेचं पार्श्वसंगीत देखिल खूप संदर्भ घेऊन येतं! काही वेळा अतिशय चपखल अर्थाची गझल वाजते. उदा. ढूँढोगे अगर मुल्को मुल्को! या शिवाय बरेच spanish गाण्यांचे tracks आहेत पण त्यातले दोन मुख्य म्हणजे Buena Vista Social Club चं Dos Gardenias आणि Armik चं Alone with you! ह्या दोन्ही वरून मी ह्या दोघांची बाकीची सगळी गाणी शोधून काढली! शिवाय बाकीची गाणी देखिल सुरेख आहेत. मला ह्यातल्या कोणत्याच गाण्यांविषयी माहिती नव्हती. पण एका लाडवावरून अख्ख्या मिठाईच्या दुकानाचा पत्ता सापडावा असं झालं! आणि आता spanish चा एक शब्द न कळता मी Buena Vista Social Club मोठी fan झाले आहे! ह्या क्लब मागे देखिल मोठा इतिहास आहे ज्यात आत्ता मी शिरत नाही! Armik तर काय spanish guitar वाजवतो! पूर्ण instrumental. संगीताला भाषेचं बंधन नसतं हेच खरं! Armik चा Alone with you track मालिकेच्या शेवटी शेवटी एके ठिकाणी जेव्हा वाजतो ना तेव्हा त्याचा अर्थ लक्षात येऊन “आई गं!” असं होतं!! It means a lot at that point!
ही मालिका खूप मेहनत घेऊन बनवली आहे. बरेचदा एखादी गोष्ट पुन्हा पाहताना त्यातल्या त्रुटी लक्षात येतात. पण और जिंदगी बदलती है! ची पटकथा इतकी गोळीबंद आहे की कोणतीच गोष्ट खटकत नाही! सुरेख संवाद आणि प्रेमात पडावं अशा सगळ्या व्यक्तिरेखा! सगळे कलाकार आपली भूमिका अक्षरशः जगले आहेत! इतके ते खरे वाटतात. They all have very different nature but the kind of sophistication, finess and emotional maurity they all display is phenomenal! सगळे नेहमी बरोबरच वागतात असं नाही. चुकतात, एकमेकांशी भांडतात पण कुठेही अतार्किक वागत नाहीत. आपल्या स्वभावानुसार, नैसर्गिक वागतात. उगीच गैरसमजाचे धुके पांघरून, ओढूनताणून आणलेल्या situations निर्माण करत नाहीत. समोरासमोर आल्यावर जाब विचारून मोकळे होतात. प्रत्येकाचं दुसऱ्याशी एक प्रेमाचं, जिव्हाळ्याचं उत्कट असं नातं आहे. आणि खऱ्या नात्यांत असंच घडत ना बरेचदा! प्रेमाची माणसं,नाती खूप चिवट असतात. मालिकेतले काही प्रसंग तर इतक्या उच्च दर्जाच्या EQ ने हाताळले आहेत ना त्याला तोडच नाही! सलाम! लेखिका आणि दिग्दर्शिका दोघींनाही! अवांतर: पाकिस्तानी टीव्ही इंडस्ट्रीमध्ये बहुतांशी स्त्रियांचंच राज्य आहे!
मला camera, shots, angle हे असं सगळं technical समजत नाही आणि शिवाय युट्युबवर उपलब्ध असलेली मालिकेची प्रिंट देखिल मधेमधे दगा देते. पण एवढं नक्की जाणवतं की सगळ्या गोष्टी कलात्मकतेने चित्रित केल्या आहेत. आणि हो उत्कृष्ट निर्मितीमूल्ये! माद्रिद आणि तोलेदो (Toredo) शहराचं सौंदर्य, Andalusia च्या वास्तूंची भव्यता आणि कलाकारांच्या चेहऱ्यावरच्या भावना दाखवणारे close ups आणि still shots सगळ्यांवर घेतलेली मेहनत कळून येते! ज्या व्यक्तीशी तुम्ही बोलताय त्या व्यक्तीकडे पाठ करून आणि कॅमेराकडे तोंड करून म्हटलेले निर्बुद्ध संवाद कुठेही नाहीत. कित्येकदा तर कलाकार अख्या सीनमध्ये कॅमेराकडे बघत देखिल नाहीत! हा finess आपल्या मालिकांमध्ये कधी येणार बरे?
फलश्रुती:
१. खयाली पुलाव: मालिका बघताना एक गोष्ट माझ्या लक्षात आली. एका चांगल्या पटकथेपेक्षाही ज्या गोष्टीने मला भुरळ घातली ती होती याआधी न पाहिलेली संस्कृती आणि life style!. Pakistani immigrants staying in Spain हा premiseच खूप नाविन्यपूर्ण होता. आपल्या देशात तर कितीतरी वेगवेगळया संस्कृती, भाषा एकत्र नांदतात आणि आता तर बरीच सरमिसळ होत असते. ह्या अशा पार्श्वभूमीवर कितीतरी छान पटकथा रचता येतील. वेगवेगळी नाती दाखवता येतील. एक बंगाल मध्ये राहणारं मराठी कुटुंब आणि त्यांचे बंगाली शेजारी! किंवा मराठी आई आणि पंजाबी बाबांची एक मुलगी शिकायला राजस्थानला जाते तिथे तिला एक मराठी रूममेट भेटते. किती दिवस आपल्या मराठी मालिका सासू-सून-जावई-नवरा-बायको- ऑफिस –बॉस ह्या दुष्टचक्रात अडकून पडणार? अशा intercultural, interlinguistic scripts करता येणार नाहीत का? दुसरी गोष्ट जी मला बऱ्याच पाकिस्तानी मालिकांमध्ये आढळली ती म्हणजे रसिकता आणि उच्च साहित्यिक अभिरुची. मालिकेसाठी खास बनवलेली गाणी किंवा पार्श्वसंगीत म्हणून वापरलेली गाणी आणि पात्रांच्या तोंडी उर्दू साहित्याचे संदर्भ! It shows that the person behind the screen has a very elite taste in literature. समजा आपल्या मालिकेत एखादे बंगाली पात्र दाखवले तर त्यातून बंगाली भाषेची, टागोरांच्या कवितांची, रविंद्रसंगीताची ओळख होईल! हे असे वेगळ्या वाटेवरचे प्रयोग व्हायला हवेत!
२. My musings: A great piece of art always inspires you to dream! Now I am dreaming of waking up in Madrid one day and walking down to Prado! And yes, I have already decided to learn Udru! मुझे उर्दू की बाकायदा तालीम हासिल करनी है! इन्शाल्ला!