पळस - butea monosperma

लो, डाल डाल से उठी लपट! लो डाल डाल फूले पलाश।
यह है बसंत की आग, लगा दे आग, जिसे छू ले पलाश॥

लग गयी आग; बन में पलाश, नभ में पलाश, भू पर पलाश।
लो, चली फाग; हो गयी हवा भी रंगभरी छू कर पलाश॥
-नरेंद्र शर्मा
यंदा चक्क डिसेंबर-जानेवारीपासूनच सभोवताली नजर पडली तर अगदी असाच नजारा बघायला मिळतोय ना. खरतर वर्षाच्या सुरुवातीला निष्पर्ण झालेल्या पळसाला फेब्रुवारीपर्यंत अंगभर काळ्या टपोऱ्या कळ्या आलेल्या असतात. फेब- मार्चमध्ये त्या कळ्या फुलून पळस अंगोपांगी फुलून जातो आणि चैत्र चाहूल लागते. पण यंदा ऋतुचक्र वेगळ गाण गात आहे हे आपण बघतोय. वेळेआधी फुलला तरी पळसाच सौंदर्य मात्र तसूभरही कमी झालेल नाहीये आणि फुललेले पळस दिसले की हटकून कवी मुकेश पांडेच्या(चंदन) ह्या ओळी आठवतात
'तेरी यादों में सर्द हो गया था चाँद
हमने जलाई पलाश की अंगीठी
पर तेरी यादें बर्फ सी जम चुकी थी
मुहब्बत की गर्माहट भी काम न आयी
आज भी कुछ अधूरा सा था
मेरा प्यार, चाँद, याद या पलाश'
- चन्दन
जंगलात जागोजागी फुललेले पळस बघून जंगलात जणू आग लागली आहे असा भास होतो म्हणूनच पळसाला फ्लेम ऑफ फॉरेस्ट म्हणतात. त्याच संस्कृत नाव- पलाश आणि किंशुक.किंशुक नाव त्याला किती शोभत तेही आपल्या लक्षात येत कारण त्याची केशरी फुल बघितली की पोपटाच्या चोचीची आठवण आल्याशिवाय रहात नाही आणि बहिणाबाईंची ही कविता आठवते -
पयसाची लाल फुलं, हिरवे पण गेले झडी
विसरले चोची मिठू, गेले कोठे उडी.
पळसाला पाने तीनच ही म्हण रूढ झाली कारण पळसाला चामट, जाड तीन पानांच्या पर्णिका असतात आणि त्यातही मधल पान बाजूच्या दोन्ही पानांहुन मोठ असत.पान गडद काळपट हिरवी असतात.हिवाळ्यात पानगळ होऊन संपूर्ण वृक्ष निष्पर्ण झाला की मग झाड खऱ्या अर्थाने रंगात येत आणि सुरू होतो निसर्गातला अनोखा खेळ- पळसाचा पुष्पोत्सव.पहिले झाड अंगभर काळ्या टपोऱ्या कळ्या मिरवायला लागत आणि मग हळूहळू भान हरपायला लावणारी लाल- भगवी मुलायम फुल फुलू लागतात.पळसाच्या फुलांचा कॅलिक्स मांसल, उभट पेल्यासारखा, काळपट हिरवा मखमली रंगाचा असतो. पळसाच्या फुलांना पाकळ्यांवर बारीकशी लव असते त्यामुळे कधीकधी ही फुल चंदेरी रंगात चमकल्याचा भास होतो, त्या केशरी रंगाला एक चंदेरी चमक येते. ह्या फुलांवर त्यातील मध/ रस खाण्यासाठी बरेच पक्षी आणि मधमाश्या, माकड गर्दी करतात त्यामुळे सकाळी लवकर ह्या झाडाखाली गेलो तर पक्षी दर्शन पण सहजपणे होते. त्यांच्या गडबडीमुळे झाडाखाली पळसाच्या फुलांचा सडा बघायला मिळतो आणि सुकलेल्या पानांवर त्यांचा केशरी रंग अजूनच खुलून दिसतो. फुलांचा भर महिना दीड महिना टिकतो आणि नंतर शेंगा येतात. शेंगा थोड्याफार पानांसारख्याच दिसतात.पळसाच्या शेंगेला पळसपापडी म्हणतात.प्रत्येक शेंगेत एक बी असते आणि वाऱ्यावर ह्या पळस पापड्या उडून लांबवर जाऊन बीजप्रसार होत रहातो. बी खूप सहजतेने रुजते फक्त बी फार दिवस राह्यला नकोय. पळसाची फांदी देखील रुजते तसच मुळांना नवी फूट येऊन देखील नवीन झाड तयार होत असतात.

पळसाच्या फुलांपासून नैसर्गिक रंग बनवता येतो. पूर्वी रंगपंचमीला पळसफुलांपासून बनवलेला लाल रंग खेळायला वापरत असत.आदल्या दिवशी झाडाखाली गळून पडलेली फुल आणून पाण्यात भिजवून ठेवली तर लाल रंग मिळतो. आता नक्की आठवत नाहीये पण मध्ये मी वाचलेलं की मध्यप्रदेशातल्या कोणत्यातरी भागात नवरीची लग्नातली साडी पळस फुलांपासून बनवलेल्या रंगाने रंगवलेली असायची. पलसाभोवती गुंफलेल्या अश्या अजून तीनचार दंतकथा फारच रोचक आहेत.
पळसाच्या उपयोगांविषयी तर लिहू तितक थोडं ठरेल. औषधी, आयुर्वेदिक, औद्योगिक, विड्या करण्यासाठी, पत्रावळींसाठी, दोरखंड बनवण्यासाठी असे हजारो उपयोग आहेत पळसाचे. जसा आपण गोकर्णाच्या फुलांचा चहा आणि सरबत करतो तसेच पळसाच्या फुलांचा चहा आणी सरबत करता येते. गंमत म्हणजे ह्याच्या सरबतात
किंवा छात लिंबू पिळल की ह्या केशरी सरबताचा रंग बदलून पिवळा होतो. जर तुम्हाला फुललेला पळस दिसला तर खालची फुल गोळा करून आणा आणि बनवा अजून केसरिया पंच. हि फुल सुकवून पावडर करून पण ठेवता येते आणि नंतर वापरता येते. या फुलांच्या रंगांमध्ये उष्णता शामक गुणधर्म असतात, फुलांच्या भुकटीचे औषध म्हणून सेवनही केले जात असे. मध्यप्रदेशात एका आदिवासी समाजात पळसाच्या फुलांची भाजी देखील करतात तसेच पोळपाटावर पळसाची पाने ठेवून त्यावर पोळी लाटून/ भाकरी थापून वरून परत पळसाची पाने लावून गोवर्यांवर ती पोळी पानांसहीत भाजतात. त्याला पानिया असे म्हणतात. त्यात पळसाच्या पानांचे औषधी गुणधर्म उतरतात तसेच निखाऱ्याममुळे खरपूस चव येते.
पळसात अजून दोन रंग आहेत - पिवळा आणि पांढरा आणि हे दोन्ही पळस फार दुर्मिळ वृक्ष आहेत.
तर अश्या ह्या पळसाच्या फुलांवरची अजून एक माझी आवडती कविता जी पूर्वी दुरदर्शनवरच्या फुल पलाश के ह्या सिरियलच टायटल सॉंग होती-

जब जब मेरे घर आना तुम,
फूल पलाश के ले आना तुम...
जब जब याद मेरी आए तो,
फूल पलाश के ले आना तुम...

मेरा ख्याल है यह, हकीकत हो जाना तुम,
मेरी बाहों में आ कर सो जाना तुम.
अपनी खुशबू से घर को महकाना तुम,
फूल पलाश के ले आना तुम..

दुनिया के नजारे स्वीकार नही,
अपनी मुस्कराहट से मुझे बहलाना तुम.
सुर्ख हो जाये जब ज़िंदगी की फिजा,
फूल पलाश के ले आना तुम..

मौसम बसंत का जब भी आएगा,
अपने आँगन में खुशबू लाएगा,
जब भी हो जाये उदास मन मेरा,
मीठी सी बातों को होठों पे रख लाना तुम.
फूल पलाश के ले आना तुम..

मेरे सपनो को तोड़ कर न जाना तुम,
अपने अटूट रिश्ते का विश्वास,
मेरे बेताब दिल को दे जाना तुम,
फूल पलाश के यूँ ही हर बार,
ले आना तुम...