मे १९५४ मधील ब्राउन व्हर्सेस बोर्ड ऑफ एज्युकेशन खटल्यातील निकालाद्वारे सर्वोच्च न्यायालयाने शाळेमधील सेग्रिगेशन रद्द केले आणि दक्षिणेत कृष्णवर्णीयांना आशेचा किरण दिसला. वर्णभेद, विभक्तीकरण, असमानता या बाबतीत फारसा बदल झाला नसला तरी शहरांमध्ये कृष्णवर्णीयांनी त्याबद्दल आपापल्या परीने निषेध नोंदवण्यास सुरुवात केली होती. मात्र १९५५ च्या ऑगस्ट महिन्यात अशी एक घटना घडली ज्यामुळे वर्णभेदी दक्षिणेत कृष्णवर्णीय समाज न्याय या गोष्टीपासून किती दूर आहे हे सार्‍या देशाने परत पाहिले. १९५५ साली उन्हाळ्याच्या सुटीमध्ये एमेट टिल नावाचा १४ वर्षांचा मुलगा शिकागोहून आपल्या नातेवाईकांना भेटायला मिसिसिपी राज्यातल्या एका छोट्या खेड्यात गेला. जायच्या आधी एमेटच्या आईने त्याला शिकागो आणि मिसिसिपीमधील परिस्थितीतील फरक सांगून तिथे जास्त काळजीपूर्वक वागायला सांगितले होते. तिथे असताना एके दिवशी एमेट आपल्या मित्रांबरोबर किराणा मालाच्या दुकानात गेला आणि कॅरोलाईन ब्रायंट या दुकानदाराच्या गोर्‍या पत्नीने एमेटवर तो छेडछाड करत असल्याचा आरोप केला. दक्षिणेत कृष्णवर्णीयाने गोर्‍या स्त्रीशी कोणत्याही प्रकारची सलगी करण्यास पाहणे हा फारच गंभीर गुन्हा होता. त्या दुकानात नक्की काय घडले हे कधीच स्पष्ट झाले नाही. पण तो आरोप एमेटने ठामपणे नाकारला. या घटनेनंतर कॅरोलाईनचा पती रॉय आणि त्याच्या भावाने एमेटचे घरातून जबरदस्तीने अपहरण केले, आणि हाल करुन शेवटी त्याला गोळी घालून ठार मारले. तीन दिवसांनी एमेटचा मृतदेह जवळच्या नदीत सापडला. दक्षिणेतील वर्णभेदी, दडपशाही करणार्‍या समाजाने एमेटचा जीव घेतला. शिकागोला त्याच्या अंत्यविधीला हजारो लोकांनी गर्दी केली. कित्येक वार्ताहरांनी ही घटना त्यांच्या वृत्तपत्रांद्वारे देशासमोर आणली. १४ वर्षीय एमेटच्या कृर हत्येने सारा देश हादरला. त्याच्या हत्येने दक्षिणेतील राज्यांमधील असलेला भयंकर वंशभेद आणि कृष्णवर्णीयांची बिकट परिस्थिती परत एकदा संपूर्ण देशासमोर आली. सप्टेंबर महिन्यात गोर्‍या लोकांच्या ज्युरीने रॉय आणि त्याच्या भाऊ निर्दोषी असल्याचा निर्णय दिला. कृष्णवर्णीयांना ज्युरीची भूमिका पार पाडण्याचा हक्क दक्षिणेत दिला जात नसे त्यामुळे न केलेल्या गुन्ह्याकरता कृष्णवर्णीयांना दोषी ठरवून शिक्षा देणे आणि केलेल्या गुन्ह्याकरता गोर्‍या व्यक्तीला निर्दोषी ठरवणे हे गोर्‍या ज्युरीच्या गटाला सहज शक्य होत असे. खरी साक्ष देण्याकरता कृष्णवर्णीय पुढे येण्यासही घाबरत असत. कायद्याचे भय नसल्याने दक्षिणेतील गोरे कित्येकदा कायदा आपल्या हातात घेत. कृष्णवर्णीयांविरुद्ध गुन्हा कबूल केला तरी त्यांना शिक्षा होत नसे. या खटल्याच्या निकालाकरता देशभरातून कित्येक वार्ताहर मिसिसिपीत पोहोचले होते आणि सर्वांनीच दक्षिणेतील न्यायदानाची पद्धत पाहिली. एमेट टिलच्या मृत्यूनंतर संपूर्ण देशातील कृष्णवर्णीय चिडले, हतबल झाले आणि जास्त संघटीतही झाले.

याच काळात अमेरिकेतील अ‍ॅलाबामा राज्यातील माँटगोमेरी गावातील एका छोट्या चर्चमध्ये मार्टिन ल्युथर किंग ज्युनिअर नावाचा २५ वर्षाचा तरुण धर्मोपदेशकाचे काम करण्याकरता दाखल झाला. थिऑलॉजी या विषयात उच्चशिक्षण घेतलेल्या मार्टिनसमोर खूप उज्जव भवितव्य होते, पण मोठ्या गावात काम करण्यापेक्षा छोट्या गावातील चर्चमध्ये काम करुन जनजागृती करण्याची त्याची इच्छा होती. अ‍ॅलाबामा राज्यात मोठ्या प्रमाणात कृष्णवर्णीय लोक राहत आणि दक्षिणेतील सर्वात जास्त सेग्रिगेटेड राज्य म्हणून अ‍ॅलाबामा कुप्रसिद्ध होते. रोझा पार्क्स ही माँटगोमेरीमध्येच NAACP (National Association for the Advancement of Colored People) च्या शाखेची सचिव म्हणून काम करत असे. तिचा रोजचा प्रवास बसने असे. दक्षिणेतील इतर गावांप्रमाणेच माँटगोमेरीतल्या सार्वजनिक बसेस सेग्रिगेटेड होत्या, बसमध्ये समोरची बाजू श्वेतवर्णीयांकरता तर मागची कृष्णवर्णीयांकरता राखीव असे. १ डिसेंबर १९५५ साली काम संपवून आपल्या राखीव जागेवर बसून घरी जात असताना श्वेतवर्णीयांच्या जागा भरल्याने बसचालकाने रोझाला तिची जागा श्वेतवर्णीय प्रवाशाकरता खाली करायला सांगितले. अशी घटना काही पहिल्यांदा घडत नव्हती. कृष्णवर्णीयांना त्याच्या राखीव जागा श्वेतवर्णीयांना द्यायला लागायचे प्रसंग अधुन मधुन घडायचे. माँटगोमेरीमध्ये काही महिन्यापूर्वीच असा प्रसंग घडला होता आणि नकार दिल्यामुळे एका शाळकरी कृष्णवर्णीय मुलीला अटकही करण्यात आली होती. रोझाने तिची जागा देण्यास नकार दिला आणि तिला अटक झाली. मितभाषी, सौम्य स्वभावाच्या रोझाला अटक झाल्याची बातमी वार्‍यासारखी पसरली आणि सर्वांनाच तिच्या या धाडसाचे फार आश्चर्य वाटले. असमनतेच्या वागणुकीमुळे, श्वेतवर्णीयांच्या दांभिकतेमुळे कृष्णवर्णीय समाज चिडलेला होता. न्यायाने वागणार्‍या रोझाच्या अटकेचा निषेध करण्याकरता माँटगोमेरीतल्या कृष्णवर्णीय समाजाने एकत्र येऊन तिला पाठिंबा देण्याचे आणि तिच्या अटकेला आव्हान देण्याचे ठरवले. येत्या आठवड्यातील सोमवारी रोझावर कोर्टात खटला भरला जाणार होता. तिच्या अटकेचा निषेध करण्यासाठी त्या दिवशी सर्व कृष्णवर्णीयांनी सार्वजनिक बस वर बहिष्कार टाकावा असे ठरवण्यात आले. रातोरात पत्रकं छापून सर्व कृष्णवर्णीयांमध्ये वाटली गेली. रविवारी कृष्णवर्णीयांच्या वेगवेगळ्या चर्चमध्ये धर्मगुरुंनी याबद्दल लोकांना माहिती दिली. डिसेंबरचा महिना होता, भरपूर थंडी पडलेली होती आणि बहुतांशी कृष्णवर्णीय गरीब असल्याने कामाच्या ठिकाणी जाण्याकरता सार्वजनिक बसवर अवलंबून होते, तरीही चालत आणि शक्य होते त्यांनी एकत्र गाडीने जाऊन त्या दिवशी सर्व बसेस वर बहिष्कार टाकला. माँटगोमेरीतले गोरे यामुळे आश्चर्यचकित झाले, कृद्ध झाले पण लोकांनी काही बेकायदेशीर काम न केल्याने सुरुवातीला गप्प बसले. त्या आठवड्यात गुरुवारीही हेच घडले, आणि कोणीही बसने गेले नाही. पुढचा पूर्ण आठवडा हेच घडले. लोक एकमेकांना मदत करत, कित्येक मैल चालत कामाच्या ठिकाणी जात राहिले, पण रोझाला पाठींबा देण्याकरता सेग्रिगेटेड बसने जाणे सर्वांनी बंद केले. आठवड्याचे महिने झाले आणि महिन्याचे एक वर्ष पण माँटगोमेरीतल्या कृष्णवर्णीयांमध्ये क्रांतीचे वारे शिरले होते. ३८५ दिवस बसमध्ये एकही कृष्णवर्णीय चढला नाही. त्या काळातल्या दक्षिणेत हे फार धैर्याचे काम होते. कृष्णवर्णीयांच्या शांत, शिस्तबद्ध निषेधाची बातमी पूर्ण देशभर झाली आणि त्यांना पाठिंबा मिळू लागला. बसकंपनीचे मुख्य प्रवासी हे कृष्णवर्णीय असल्याने त्यांचे फार मोठे आर्थिक नुकसान झाले. शेवटी कृष्णवर्णीयांच्या या शांततापूर्ण दबावतंत्राचा विजय झाला आणि १९५६ मध्ये जिल्हातील कोर्टाने निवाडा देऊन माँटगोमेरीतील सार्वजनिक बसमधील सेग्रिगेशन बंद केले. त्या काळात ही फार अद्भूत घटना होती. सर्वोच्च न्यायालयाला मध्ये न आणता फक्त चळवळीच्या मार्गातून, जिल्हा कोर्टाच्या माध्यमातून कृष्णवर्णीयांनी हा विजय मिळवला होता. या शांततामय पद्धतीने चालवल्या चळवळीचे नेतृत्व मार्टिन ल्युथर किंग ज्युनिअरने केले. या काळात कित्येक कृष्णवर्णीयांना मारहाण झाली, घरे जाळली गेली, रोझा पार्क्सला जिवे मारण्याच्या धमक्या आल्या, किंगच्या घरावर हल्ला झाला, त्याला अटकही करण्यात आली, पण कुठल्याही दबावतंत्राला बळी न पडता संघटित आणि अहिंसावादी मार्गाने माँटगोमेरीतील कृष्णवर्णीयांनी आपला हक्क मिळवला.

(स्रोत - blackoutloud.wordpress.com)

हा अहिंसावाद आणि सविनय कायदेभंगाचे (civil disobedience) तत्त्व अमेरिकेतील कृष्णवर्णीयांच्या नागरी हक्क चळवळीत (Civil Rights Movement) आले कुठून? अहिंसावादी मार्गाने चळवळ पुढे नेण्याचे श्रेय हे पूर्णपणे मार्टिन ल्युथर किंग ज्युनिअरचे आहे. कॉलेजमध्ये असताना किंगने महात्मा गांधींनी भारतात सुरु केलेल्या अहिंसावादी चळवळीविषयी वाचले आणि त्याने तो भारावून गेला. त्याच्या जीवनावर गांधीजींच्या अहिंसावादी तत्त्वाचा फार मोठा प्रभाव पडला. कृष्णवर्णीयांनी सुरु केलेल्या चळवळीचे रुपांतर जर शांततामय, अहिंसावादी चळवळीमध्ये केले तर ती पुढे नेण्यास याचा खूप फायदा होईल याची किंगची खात्री होती. अमेरिकेतील नागरी हक्क चळवळीमध्ये सविनय कायदेभंग, अहिंसावाद आणून त्याने या चळवळीचे स्वरुपच पालटले. या आधी समान हक्क मिळवण्याकरता झालेल्या चळवळींमध्ये लोकांचा सहभाग तसा कमी प्रमाणात असायचा. पण लोकांना चळवळीचे नवे स्वरुप पसंत पडले आणि अधिकाधिक लोकांनी अशा प्रकारच्या शांततामय चळवळीमध्ये सामील व्हायला सुरुवात केली. माँटगोमेरीमधील यशस्वी चळवळीनंतर या मार्गाने आपल्याला आपला हक्क मिळवता येईल याबद्दल कृष्णवर्णीयांना विश्वास वाटायला सुरुवात झाली होती. त्या काळात वर्तमानपत्रे आणि टेलिव्हिजन यामुळे त्यांची चळवळ देशातील सर्व लोकांसमोर पोहोचली होती, तिला देशभरातील लोकांची सहानुभूती मिळाली. एका छोट्या गावात जनजागृती करण्याच्या हेतूने आलेला किंग माँटगोमेरीतील अहिंसावादी चळवळीनंतर पूर्ण राष्ट्रात प्रसिद्ध झाला. जगातील इतर देशांमध्येही त्याच्याबद्दल, बदलेल्या स्वरुपातील नागरी हक्क चळवळीबद्दल लिहून यायला लागले.

त्या काळात नागरी हक्क चळवळीद्वारे कृष्णवर्णीयांच्या हक्कांकरता लढणारे नेते हे वेगवेगळ्या विचारसरणीचे होते. NAACP करता वर्षानूवर्ष काम केलेले नेते हे कोर्ट आणि कायद्याद्वारे हक्क मिळवण्याच्या मताचे होते. कोर्ट आणि कायद्याद्वारे जाण्याची प्रक्रिया जरी कायमस्वरुपी बदल आणणारी असली तरी ती संथ, वेळखाऊ होती. तसेच ती कुशल वकिलांवर अवलंबून असे. थरगूड मार्शल, फिलीप रँडॉल्फ वगैरे नेते या मार्गाचा अवलंब करणारे होते. मार्टिन ल्युथर किंग ज्युनियर, रॅल्फ अ‍ॅबरनॅथी आणि त्यांचे सहकारी हे सर्व कृष्णवर्णीयांनी एकत्र येऊन शांततापूर्ण मार्गाने आंदोलन करुन, अधिकाधिक लोकांचा पाठिंबा मिळवून अन्यायाला आव्हान द्यावे या मताचे होते. या मार्गात अनेक धर्मोपदेशक सहभागी होते आणि ते चर्चद्वारे सर्वसामान्यांमध्ये चळवळीबद्दल प्रबोधन करत. कृष्णवर्णीय लोक हे मूळतः भाविक, नियमितपणे चर्चमध्ये जाणारे असल्याने या मार्गाबद्दल जनजागृती करणे धर्मगुरुंना सोपे जाई. परंतु हा ही मार्ग काही लोकांकरता संथ होता. ३०० वर्षाच्या इतिहासात दबून राहिल्याने आतापर्यंत काही फायदा झाला नाही, किंबहुना आपल्यावरील दडपशाही वाढतच आहे, त्यामुळे आपला हक्क आता ओरबाडून घेतल्याशिवाय पर्याय नाही हे या गटातील लोकांचे मत बनले होते. पण मार्ग कोणताही असो, आपल्याला समानतेची वागणूक मिळावी, विभक्तीकरण रद्द व्हावे आणि अमेरिकेन घटनेने दिलेले सर्व हक्क आपल्याला मिळावेत हाच सर्वांचा हेतू होता. त्यामुळे शांततामय आंदोलनाकरता या तिन्हीही गटातील लोक या काळात एकत्र आले.

मार्टिन ल्युथर किंग ज्युनियरच्या आगमनानंतर नागरी हक्क चळवळीमध्ये चैतन्य आले. तो अतिशय प्रभावशाली वक्ता होता. त्याने आणि त्याच्या सहकार्‍यांनी मिळून ही चळवळ संपूर्ण दक्षिणेत सर्वसामान्यंपर्यंत पोहोचली. १९५५ ते १९६५ च्या कालावधीत दक्षिणेत विविध गावांमध्ये मोठ्या प्रमाणात शांततामय मोर्चे, बहिष्कार, संप या गोष्टी सुरु झाल्या. काही चळवळींमध्ये कृष्णवर्णीयांबरोबर त्यांचे उत्तरेतील श्वेतवर्णीय समर्थकही सामील होत होते. पण त्याचबरोबर दक्षिणेतील श्वेतवर्णीयांचा संयम सुटत होता. 'इतकी वर्ष आपल्या वर्चस्वाने दडपून टाकलेल्या या लोकांमध्ये एवढे धैर्य आले कुठून? आणि समानतेची भाषा करताहेत म्हणजे काय? श्वेतवर्णीय नेहेमीच सर्वश्रेष्ठ होते आणि आहेत, आणि ही काळी लोक कधीही त्यांची बरोबरी करु शकणार नाहीत!' अशा विचारांचे दक्षिणेतील गोरे ही आंदोलने बघून खवळून जायचे. हिंसा केली तर विरोध चटकन चिरडून टाकता येतो, पण शांततापूर्ण आंदोलनाने नवा प्रश्न उभा राहिला. चिरडून टाकायचे तरी कसे. तरीही कित्येक आंदोलकांवर नियमितपणे दगडफेक, लाठीचार्ज होत असे. पण परत नव्या जोमाने नवीन ठिकाणी आंदोलने सुरु होत. तो काळ दक्षिणेत कमालीचा तणावाचा होता. नागरी हक्क चळवळीतील नेते हे शांततामय आंदोलनांव्यतिरिक्त केंद्रातील राजकारण्यांबरोबर, वकीलांबरोबर नागरी हक्क कायदा पास करुन घेण्याकरता काम करत होते. यावेळेला आपला हक्क मिळवण्याकरता त्यांची सर्व बाजूंनी तयारी सुरु होती. १९६० साली जॉन एफ केनडी हा डेमोक्रॅटीक पार्टीचा उमेदवार अमेरिकेच्या राष्ट्रपतीपदासाठी निवडून आला. केनडीचा वर्णभेद, विभक्तीकरण याला आधीपासूनच विरोध होता. दक्षिणेतील नागरिकांच्या, पोलिसांच्या निर्दयी वागणूकीचा तो वेळोवेळी निषेध करत असे. केनेडीच्या कारकिर्दीत दक्षिणेतील कृष्णवर्णीयांना मुख्य धारेत आणण्याकरता काही सकारात्मक तरी बदल होतील अशी आशा सर्वांना वाटायला सुरुवात झाली.

अ‍ॅलबामा राज्यातील बर्मिंगहॅम हे त्या काळी देशातील सर्वात जास्त सेग्रिगेटेड शहर होते. जानेवारी १९६३ साली राज्यपालपदाची शपथ घेतलेला जॉर्ज वॉलेस याने तर “Segregation now, segregation tomorrow, segregation forever!” असे त्याच्या शपथविधीच्या भाषणातच म्हटले होते. खरं तर १९५८ साली वर्णभेदाविरुद्ध जरा मवाळ भूमिका घेतल्याने तो राज्यपालपदाची निवडणूक हरला होता. अ‍ॅलबामामध्ये निवडणूक जिंकण्याकरता काय करायला हवे हे व्यवस्थित कळल्यामुळे, पुढील ४ वर्ष कट्टरतेच्या सर्व पातळ्या पार करत, निवडणूक जिंकून १९६३ साली तो राज्यपालपदी रुजु झाला. अ‍ॅलाबामामधील परिस्थिती त्या काळात खूप तणावाची होती. सेग्रिगेशनला विरोध करण्याकरता प्रत्येक आठवड्यात राज्यभर वेगवेगळ्या ठिकाणी शांततामय मोर्चे निघत. एप्रिल १९६३ मध्ये मार्टिन ल्युथर किंग ज्युनिअरला बर्मिंगहॅममधील सार्वजनिक सुविधांमधील विभक्तीकरण रद्द व्हावे या करता केलेल्या शांततामय मोर्चाच्या दरम्यात अटक करण्यात आली होती. त्याच वर्षी मे महिन्यात सेग्रिगेशनला विरोध करण्यासाठी बर्मिंगहॅममधील उच्चमाध्यमिक आणि कॉलेजच्या मुलांनी केलेल्या शांततापूर्ण आंदोलनावर पोलिसांनी लाठीचार्ज केला, त्यांच्यावर कुत्री सोडली, उच्च दाबाचे पाण्याचे फवारे सोडले. अ‍ॅलाबामाच्या राज्यपालाचा, राजकारण्यांचा, पोलिसांचा या सर्व दडपशाहीला पाठींबाच होता. थोड्याच वेळात आपल्या हक्काकरता लढणार्‍या विद्यार्थ्यांवर कुत्री सोडल्याची घटना घरोघरी लोकांनी टेलिव्हिजनवर पाहिली. दुसर्‍या दिवशी ही बातमी वर्तमानपत्राद्वारे देशाच्या कानाकोपर्‍यात पोहोचली. शांततामय मार्गाने जाणार्‍या मुलांविरुद्ध पोलिसांचे क्रौर्य पाहून देशातल्या लोकांना धक्का बसला.

(स्रोत - apushcanvas.pbworks.com)

केनडीने सर्वसमावेशक नागरी हक्क कायद्याचा मसुद्यावर (Comprehensive civil rights legislation) काम सुरु केलेले होते, मात्र मे महिन्यातील बर्मिंगहॅमच्या घटनेनंतर मात्र त्याने जाहीर केले की आता मात्र हा मसुदा तो तातडीने अमेरिकेतील काँग्रेसकडे मंजुरीकरता पाठवणार आहे. बर्मिंगहॅममधील घटनेनंतर चक्रे फिरली आणि सर्वसमावेशक नागरी हक्क कायद्याचा मसुदा काँग्रेसकडे मंजुरीसाठी गेला.

ऑगस्ट १८६३ मध्ये लिंकनने गुलामांना मुक्त केले आणि त्यानंतर शंभर वर्षांनीदेखील ह्या मुक्त झालेल्या गुलामाचे वंशज समानतेचा दर्जा मिळवण्याकरता झगडत होते. १९६३ मधील ऑगस्ट महिन्यात सर्व अमेरिकेतून अडीच ते तीन लाख कृष्णवर्णीय आणि त्यांचे श्वेतवर्णीय समर्थक वॉशिंग्टन डिसी येथील लिंकनच्या स्मारकासमोर जमा झाले. कित्येक लोक हालअपेष्टा सहन करुन, अनेक दिवस प्रवास करुन कृष्णवर्णीयांविरुद्ध होणार्‍या अन्यायाचा निषेध करण्याकरता एकत्र जमले होते. या दिवशी मार्टिन ल्युथर किंग ज्युनियरने दिलेले भाषण इतिहासातल्या प्रसिद्ध भाषणांपैकी एक आहे. लिंकन स्मारकाच्या पायथ्याशी उभे राहून किंगने दिलेले 'I have a dream' हे भाषण ऐकून लोकांच्या अंगावर रोमांच उभे राहिले. (या भाषणाची एक झलक इथे पाहता येईल). किंगचं स्वप्न फार मोठं नव्हतं. अमेरिकेच्या संस्थापकांनी जवळपास २०० वर्षांपूर्वी 'All men are created equal' म्हटलं होतं आणि तीच समानता त्याला अमेरिकेच्या सर्व कृष्णवर्णीय नागरीकांकरता हवी होती. त्याला रंग, वंश याची तमा न बाळगता सर्व छोटी मुले एकत्र खेळायला, शाळेत जायला हवी होती. प्लँटेशनचे मालक आणि त्यांचे गुलाम यांचे वंशज खांद्याला खांदा लावून एकत्र काम करताना पाहायचे होते. दक्षिणेतील राज्यांमधील दडपशाहीचे रुपांतर हे स्वातंत्र्य आणि समानतेत झालेले बघायचे होते.

(स्रोत - today.tamu.edu)

केनडीने अमेरिकेन काँग्रेसमध्ये मंजुरीकरता पाठवलेल्या Comprehensive civil rights legislation वर काम चालू असतानाच २२ नोव्हेंबर १९६३ रोजी टेक्सास राज्यातील डॅलस शहरात मारेकर्‍याने त्याची गोळी घालून हत्या केली. केनडीच्या हत्येने देश शोकात बुडाला. सिव्हील राईट्स चळवळीला पाठिंबा हे जरी हत्येचे कारण नसले तरी केनडीच्या हत्येने या मसुद्याच्या मंजुरीकरता उशीर होतो की काय अशी शंका लोकांना वाटायला लागली. परंतु जुलै १९६४ साली हा मसुदा मंजूर होऊन राष्ट्राध्यक्ष लिंडन जॉन्सन यांच्या सहीने त्याचे कायद्यात रुपांतर झाले. या कायद्यानुसार देशभरात वंश, रंग, धर्म, लिंग किंवा राष्ट्रीय उत्पत्तीच्या आधारे भेदभाव करण्यावर बंदी घालण्यात आली. नोकरीचे ठिकाण, सार्वजनिक ठिकाणे, अनुदानीत कार्यक्रम आणि इतर अनेक ठिकाणी लिंग आणि वंश यानुसार कोणत्याही भेदभाव करणे बेकायदेशीर ठरवण्यात आले. या कायद्यानंतर मतदानाच्या वेळी केली जाणारी दडपशाही आणि शाळांमधील विभक्तीकरण यांच्याविरोधात कारवाई करणे केंद्रसरकारला सोपे झाले. या कायद्याने अमेरिकेतील सर्व राज्यांमधील सेग्रिगेशन हे नेहेमीकरता बंद झाले. १८६८ साली अमेरिकेचे नागरीकत्व मिळालेल्या दक्षिणेतील कृष्णवर्णीयांना शेवटी १९६४ साली कायद्याने समानता मिळाली.

अमेरिकेतील नागरी हक्क चळावळीमधील मार्टिन ल्युथर किंग ज्युनियरचे योगदान वादातीत आहे. त्याच्या अहिंसावादी तत्त्वाने या चळवळीला नवे स्वरुप मिळाले. दक्षिणेतील राज्यांमध्ये लोकांच्या बरोबरीने तो स्वतः सतत चळवळीत सामील झाला. किंगने ही चळवळ शिस्तबद्ध केली. कायदेतज्ञांना बरोबर घेऊन नवीन कायदे आणण्याकरता धडपड केली. त्याच्या योगदानामुळे लाखो लोकांचे आयुष्य कायमचे बदलले. किंगच्या या महान कार्याकरता त्याला डिसेंबर १९६४ साली शांततेच्या नोबेल पुरस्काराने सन्मानित करण्यात आले.

(स्रोत - greenvilleonline.com)

कायद्याने संपूर्ण अमेरिकेतील सेग्रिगेशन बंद झाले असले तरी दक्षिणेत अनेक ठिकाणी त्याची अंमलबजावणी सुरु झाली नव्हती किंवा अतिशय संथपणे सुरु होती आणि तो हक्क पूर्णपणे मिळेपर्यंत दक्षिणेत आंदोलने सुरु होतीच. अनेक वर्षे दक्षिणेतील कित्येक राज्यांमध्ये कृष्णवर्णीयांना दहशतीने मतदानाकरता नोंदणी करण्यापासून मज्जाव केला जायचा. अ‍ॅलाबामामधील सेल्मा आणि जवळपासच्या गावात मिळून ५०% कृष्णवर्णीय लोक राहत पण त्यांच्यातले फक्त २% लोक मतदानाकरता नाव नोंदवू शकले होते. कृष्णवर्णीयांना मतदान करण्यापासून थांबवण्याकरता अ‍ॅलाबामामध्ये अनेकदा दहशतीचा मार्ग वापरला जात असे. १९६४ च्या सेग्रिगेशन बंद करण्याच्या कायद्यानंतरही कृष्णवर्णीयांना जेंव्हा मतदानाकरता नोंदणी करण्याकरता अडथळे आणले जाऊ लागले तेंव्हा त्याचा निषेध करण्याकरता २५ वर्षीय जॉन लुईस याने सेल्मातील रहिवाश्यांना घेऊन शांततापूर्ण आंदोलन करण्याचे ठरवले. जॉन लुईसने मार्टीन ल्युथर किंग ज्युनियरबरोबर काही वर्षे काम केले होते. त्याला अशा प्रकारचे मोर्चे नेण्याचा अनुभव होता. सेल्मापासून ५४ मैलावर असलेल्या माँटगोमेरी या राजधानीच्या शहरी मोर्चा नेऊन राज्यपालासमोर हा मुद्दा नेण्याचे लोकांनी ठरवले. ७ मार्च १९६५ हा दिवस नागरी हक्काच्या इतिहासात 'Bloody Sunday' म्हणून ओळखला जाईल याची तेंव्हा कोणालाही कल्पना नव्हती. ६०० मोर्चेकर्‍यांना घेऊन सेल्मा गावातून या मोर्चाची शांततेत सुरुवात झाली. असा मोर्चा निघणार आहे याची राज्यसरकार आणि प्रसारमाध्यमांना आधीच कल्पना होती. जसे मोर्चेकर्‍यांनी अ‍ॅलाबामा नदीवरील मोठा पूल ओलांडायला सुरुवात केली तसे त्यांना पुलापलिकडे पोलिसप्रमुख, अनेक पोलिस, घोड्यांवर स्वार असलेले राज्य सैनिक, आणि इतर श्वेतवर्णीय लोक कन्फेडरेट झेंडे घेउन उभे असलेले दिसले. पोलिसांकडे मोठ्या काठ्या, दंडुके, गॅस मास्क आणि इतर शस्त्रे होती. जसा हा स्त्रिया, पुरुष आणि मुले असलेला लोंढा संथगतीने पुढे सरकू लागला तसे पोलिस त्यांना मारायच्या पावित्र्यात उभे राहिले. सर्व लोकांना परतायची आज्ञा देऊन लोक जेंव्हा शांतपणाने पुढे येत राहिले तेंव्हा कोणालाही थोडीही संधी न देता ते या आंदोलकांवर धावून आले. नि:शस्त्र मुले, स्त्रिया, वृद्ध यांच्यावर काठ्या, लाठ्या, दंडुके यांनी हल्ला करुन, स्वतःला वाचवण्याकरता पळून जाण्याचा प्रयत्न करणार्‍या लोकांवर घोड्यावरुन गाठून हल्ला करुन त्यांना रक्तबंबाळ केले. जॉन लुईसलाही त्यांनी जबर मारहाण केली. या वेळी हजर असलेल्या वर्तमानपत्र, टिव्ही छायाचित्रकारांनी ही घटना चित्रीत केली, आणि टिव्हीवर चालू असलेला कार्यक्रम थांबवून ती देशातील लोकांना दाखवली. या क्रौर्याने लोकांना चिडले, व्यथित झाले. कायद्याने हक्क मिळूनही दक्षिणेत कृष्णवर्णीयांचे आयुष्य अजुनही बदलत नव्हते. त्यानंतर मात्र ४ दिवसांनी परत पोलिसांच्या आणि राजकारण्यांच्या नाकावर टिच्चुन सेल्मा ते माँटगोमेरी असा मोर्चा काढण्यात आला ज्यात जवळपास २५,००० लोक सामील झाले. केंद्रसरकारने लोकांच्या संरक्षणाकरता सैनिक तैनात केले. लोकांच्या दबावाखाली अ‍ॅलाबामाच्या राज्यपालाला झुकावे लागले, आणि अ‍ॅलाबामा राज्यात कृष्णवर्णीयांना शेवटी मतदानाकरता नोंदणी करता येऊ लागली. या घटनेनंतर दक्षिणेत हळूहळू बदल येण्यास सुरुवात झाली.

सेल्माचा मोर्चा

(स्रोत - history.com)

हा बदल पूर्ण झालेला पाहणे मात्र या चळवळीच्या शिल्पकाराच्या नशिबी नव्हते. एका शांततामय मोर्चाचे नेतृत्व करण्यासाठी टेनिसी राज्यातील मेंफिस या शहरात आलेल्या मार्टिन ल्युथर किंग ज्युनियरची ४ एप्रिल १९६८ साली गोळ्या झाडून हत्या करण्यात आली. आयुष्यभर शांतता, अहिंसावादाची शिकवण देणार्‍या किंगचा शेवट मात्र हिंसेने झाला. किती तरी काम बाकी होते. आता दक्षिणेनंतर किंगने त्याचा मोर्चा उत्तर आणि पश्चिमेतील राज्यांकडे वळवला होता. तिथे विभक्तीकरण जरी नसले तरी गरिबी, चांगल्या शिक्षणाचा, संधींचा अभाव यामुळे कृष्णवर्णीयांचा विकास खुंटला होता. किंगला आता फक्त कृष्णवर्णीयांकरताच नव्हे तर सर्व गरिबांना समान संधी मिळावी याकरता काम करायचे होते. त्याच्या मृत्यूने ते काम अर्धवट राहिले. जसे लिंकन जिवंत असता तर कदाचित दक्षिणेची पुनर्बांधणी वेगळ्या प्रकारे घडली असती आणि देशाचे चित्र वेगळे असते असे म्हटले जाते, तसेच जर किंग जिवंत असता तर कृष्णवर्णीयांची, दुर्बल आर्थिक घटकांची परिस्थिती कदाचित सध्यापेक्षा वेगळी असती असे म्हटले जाते. उण्यापुर्‍या ३९ वर्षांच्या आयुष्यात मार्टिन ल्युथर किंग ज्युनियरने किती लोकांचे आयुष्य बदलले होते! कृष्णवर्णीयांना समानता मिळवून देण्याच्या ध्येयाने तो झपाटला होता. कित्येकदा जिवे मारण्याच्या धमक्या मिळूनही किंगने आपले कार्य चालूच ठेवले होते. आपल्या ध्येयाकरता तो जगला आणि त्याच करता त्याने स्वतःचे बलिदान दिले.

किंगच्या मृत्यूने देशभर शोककळा पसरली. समानतेचा हक्क मिळाल्यावर शिक्षण आणि आर्थिक विकास यातूनच आपल्या समाजाची उन्नती होऊ शकते हे वेळोवेळी कृष्णवर्णीयांना सांगून त्याने त्यांच्यासमोर पुढचा मार्ग आखून दिला होता. १९७० च्या दशकात सर्व राज्यांमधील सेग्रिगेशन पूर्णपणे बंद झाले होते, कृष्णवर्णीयांचा मतदानातील सहभाग वाढला होता. १९७० च्या दशकापासून अमेरिकेतील दक्षिणेतील राज्यांमधील कृष्णवर्णीय मुख्य प्रवाहात येण्यास सुरुवात झाली. पांढरपेश्या नोकर्‍यांमध्ये कृष्णवर्णीयांचे प्रमाण वाढले. विद्यार्थ्यांमध्ये उच्चशिक्षणाचे प्रमाण वाढले. राजकारणात कृष्णवर्णीयांचा सहभाग वाढला. कला, विज्ञान, लेखन, मनोरंजन, राजकारण, कायदा आणि इतर अनेक क्षेत्रात कृष्णवर्णीयांची संख्या वाढायला लागली. १९८० च्या दशकामध्ये कृष्णवर्णीय हे अनेक कार्यक्षेत्रात श्वेतवर्णीयांच्या खांद्याला खांदा लावून काम करत होते. अजूनही काम बाकी होतेच, पण मार्टिन ल्युथर किंग ज्युनियरचे स्वप्न सत्यात उतरायला सुरुवात झाली होती...

(स्रोत -
पुस्तके
A History of Us - Joy Hakim ११ पुस्तकांचा संच
Us and Them: A History of Intolerance in America - Jim Carnes
A People's History of the United States - Howard Zinn
वेबसाईट्स
http://history.org
https://en.wikipedia.org)