जर्मनीत आल्यानंतर काही वर्ष इथल्या शिशूवर्ग ते पुढे माध्यमिक शिक्षण, या शैक्षणिक व्यवस्थेची काही विशेष माहिती नव्हती. सुमेध आला तो उच्च शिक्षणासाठी, त्यामुळे तो अनुभव पूर्ण वेगळा होता. सृजन मुळे या सगळ्याबद्दल हळूहळू शोधाला सुरूवात झाली, मग त्यातून नवीन माहिती, अनुभव येत गेले. लहान मुलांच्या शिक्षणाची सुरूवात कशी होते, काय नियम आहेत, शाळांचे कसे प्रकार आहेत इथपासून तर मग प्रवेशप्रक्रिया, भाषा, विषय कोणते, लोकांची मानसिकता अश्याही विविध बाजू कमी अधिक प्रमाणात समजायला लागल्या, आणि नव्याने समजत आहेत. आधी डे केअर आणि मग किंडरगार्टन असा प्रवास करून, आता यावर्षी सृजन पहिलीत गेला. या आधीच्या प्रवासाबद्दल पण शेअर करण्यासारख्या गोष्टी आहेत, त्याबद्दल लेख पूर्ण झालेला नाही. पण पहिलीतला प्रवेश हा इथे खूप मोठ्या प्रमाणात साजरा केला जातो. त्याबद्दल तरी वेळच्या वेळीच लिहावं म्हणून शाळाप्रवेशाबद्दल -

किंडरगार्टन (Kindergarten) म्हणजेच वय वर्ष तीन ते सहा यासाठी असलेली शैक्षणिक संस्था. किंडर म्हणजे लहान मुलं (मुलं मुली सगळेच) आणि गार्टन म्हणजेच गार्डन. थोडक्यात लहान मुलांचे खेळण्याचे ठिकाण असंही म्हणू शकतो. वय वर्ष तीन नंतर मुलं इथे जाऊ शकतात, पण हे ही कंपलशन नाही. काही मुलं जी त्या आधी डे केअर ला जातात, ती तीन वर्षांची झाली की किंडरगार्टन मध्ये जातात. तर काही मुलं तीन वर्षापर्यंत घरीच थांबून मग किंडरगार्टन मध्ये जातात, काही थोडी उशीरा सुद्धा. यात पण अर्धवेळ, पूर्णवेळ अश्या विभागण्या असतात. या तीन ते सहा वर्ष दरम्यान सुद्धा तिथे मुख्य उद्देश हा मुलांचा अभ्यास, शिकवणे हा नसून, फक्त खेळणे बागडणे आणि त्यातून हसत खेळत शिक्षण असाच असतो. नुसतं कसेही खेळ असं नाही, ठरलेल्या वेळेत तिथे नेऊन सोडलं की त्यांचे दिवसभराचे कार्यक्रम असतात, ज्यात मुलांना अनेक गोष्टी शिकवल्या जातात, हवामान कसंही असेल तरी रोज बाहेर खेळवलं जातं. पण एका वर्गात बसून शिकवणे, फळ्यावर काही शिकवणे, गृहपाठ, लिखाण, पाठांतर, मूळाक्षरं गिरवणे यातलं काहीच नसतं. पण रोज चित्र रंगवणे, गाणी, गोष्टी, मैदानी खेळ या सगळ्या केल्या जातात.

सहा वर्ष पूर्ण झाले की खरी शाळा सुरू होते, पहिली ते चौथी ही प्राथमिक शाळा. (यात प्रत्येक राज्यांचे नियम वेगळे आहेत आणि काही ठिकाणी साडे पाच तर काही ठिकाणी सहाच्याही नंतर मुलांना पहिलीत प्रवेश मिळतो). मग एका जागी बसून सलग तास सुरू होतात, मुळाक्षरं, भाषा, गणित या विषयांचं शिक्षण सुरू होतं, गृहपाठ दिला जातो. आणि पहिलीतला शाळा प्रवेश हा मुलांसाठी खूप मोठा टप्पा मानला जातो, कारण विद्याभ्यासाची सुरूवात पहिलीत होते. बालपण संपून विद्यार्थीदशा सुरू होते.

मुल शाळेत जाण्यासाठी रेडी आहे का यासाठी त्यांना किती लिहीता येतं, किती आकडे येतात, किती पाठांतर आहे यातलं काहीही बघितलं जात नाही. त्या ऐवजी मुलं स्वतःचे स्वतः कपडे घालू शकतात का, नीट खाऊ शकतात का, चित्र काढताना पेन्सिलची ग्रिप नीट आहे का, मोटोरिक स्किल्स वयाप्रमाणे योग्य आहेत अश्या सगळ्या बाजू बघितल्या जातात. त्यासाठी बर्‍याच ठिकाणी आरोग्य विभागातून लहान मुलांचे डॉक्टर पण नेमले जाऊ शकतात किंवा मग किंडरगार्टन मधल्याच लोकांकडून हे केलं जातं. तिथले सगळेच कर्मचारी यासाठी प्रशिक्षीत असतात. भाषा हा एक आमच्या सारख्या बाहेरून इथे आलेल्या लोकांसाठी महत्वाचा मुद्दा असतो, काही मुलांना जर्मन भाषा तेवढी नीट येत नसेल तर त्यांना थोडी मदत पण केली जाते. पण हे प्रत्येक गाव, शहराप्रमाणे बदलू शकतं. यातले अनुभव वेगवेगळे असू शकतात.

किंडरगार्टन मध्येच असताना एक वर्ष आधीपासून या मुलांना शाळेची पूर्वतयारी म्हणून मिळून काही प्रोजेक्ट्स, काही activities घेतल्या जातात. हे सुद्धा आठवड्यातून एक दिवसच. म्हणजे मुलांची शाळेत जाण्याची तयारी होते, पण त्याच बरोबर मूळ किंडरगार्टन मधल्या बाकी उपक्रमांमध्येही त्यांचा सहभाग राहतो. या मुलांना आता तुम्ही मोठे आहात, लवकरच शाळेत जाणार याची पूर्वतयारी केली जाते. यातलं कोणतंच काम घरी पालकांना दिलं जात नाही, जे काही आहे ते सगळं तिथेच होतं.

प्रत्येक गावात जवळपास प्राथमिक शाळा म्हणजेच पहिली ते चौथी इयत्ता या शाळा असतात. आपण जिथे राहतो तिथून सगळ्यात जवळची शाळा आपल्याला अलोकेट होते. जर कुणाला मुलांना प्रायव्हेट शाळेत घालायचं असेल, किंवा ऑफिस जवळ आहे म्हणून वेगळी शाळा निवडण्याचं स्वातंत्र्य असतं, पण मुख्यत्वे जवळचीच शाळा घेण्याकडे पालकांचाही कल असतो. यातल्या बहुतांशी शाळा या सरकारी शाळा असतात. तिथे कोणतीही वेगळी फी आकारली जात नाही. शाळेतच शाळा संपल्यानंतर पुढचा काही वेळ तिथेच थांबायचं असेल, तर त्यासाठी आणि जेवण हवं असेल तर त्याचे पैसे प्रत्येक शाळा, गाव या प्रमाणे बदलतात. प्रायव्हेट शाळा अगदी कमी, त्यांची फी वेगळी असते. आणि इंटरनॅशनल शाळा अजून वेगळ्या, त्यांच्या फीज, प्रवेशप्रक्रिया हे पूर्ण स्वतंत्रपणे केलं जातं.

शैक्षणिक वर्ष प्रत्येक राज्याच्या नियमांप्रमाणे ऑगस्ट-सप्टेंबर या दरम्यान सुरू होतं. जुलै-ऑगस्ट दरम्यान उन्हाळी सुट्ट्या आणि त्या झाल्या की मग नवीन शाळेचं वर्ष चालू होतं. आपण राहतो तिथल्या नियमांनुसार त्या वर्षी शाळेत जाणार असेल, तर तसं पत्र घरी येतं. शाळा आपण निवडली की मग तिथेच अ‍ॅडमिशन होते. कोणतंही डोनेशन लागत नाही. या सगळ्या नियमांना काही अपवाद सुद्धा असतात, पण तो या लेखाचा विषय नाही.

किंडरगार्टन मध्येही या शाळेत जाणार्‍या मुलांना सेंड ऑफ दिला जातो. गिफ्ट्स दिली जातात. आजी आजोबा मावश्या आत्या अश्या सगळ्याच परिवारात याबाबत उत्सुकता असते. शाळा प्रवेशाचा पहिला दिवस जोरदार साजरा होतो. याला Einschulung म्हणजेच शाळाप्रवेश असा शब्द वापरला जातो. त्या दिवसाच्या काही खास प्रथा आहेत. ज्या सोमवारपासून शाळा चालू होणार, त्याच्या आधीचा शुक्रवार किंवा शनिवार हा या सेलिब्रेशन साठी असतो. शाळेकडून तसं निमंत्रण येतं.

त्या आधीपासून दुकानांमध्ये शाळेची तयारी म्हणून एकेक सेक्शन्स भरायला लागतात. सगळ्या शाळासामानाच्या गोष्टी असतातच, पण अनेक खास या पहिल्या वर्गासाठीच्या गोष्टी पण असतात. मोठ्या पेन्सिली, A, B, C लिहिलेल्या अनेक गोष्टी, या पार्टीच्या डेकोरेशनच्या गोष्टी, एक ना अनेक. या थीम चे केक केले जातात. याच थीम वरची चित्र असलेली पुस्तकं दिसतात. वेगवेगळ्या गोष्टींच्या पुस्तकातून शाळेबद्दल मुलांना माहिती दिली जाते.शाळेच्या तयारीसाठी लागणार्‍या वस्तूंची यादी मिळते, तीही खरेदी होते. शाळेची मुख्य बॅग असतेच, ती खरेदी हा पण एक मोठा कार्यक्रम असतो. या बॅगच्या किमती बघून धडकायला होतं, त्या खरंच महाग असतात, पण मग योग्य वेळी ऑफर वर लक्ष ठेवून त्यातल्या त्यात चांगली आणि तरी वाजवी किमतीत मिळणारी बॅग शोधावी लागते. दुकानांमध्ये त्या बॅग घेण्यासाठी, कोणती बॅग घ्यावी यासाठी मार्गदर्शन करणारे लोक पण असतात.

पण पहिल्या दिवसासाठी सगळ्यात महत्वाची असते ती शूलट्युटं (Schultüte). एक कागदी कोन शेप बॅग किंवा पुडा म्हणूयात. याला पूर्वी ZuckerTüte म्हणजेच साखरपुडा पण म्हणायचे, आणि मुलांना शाळेत जाताना छान वाटावं म्हणून त्यात गोड चॉकलेट गोळ्या भरून दिले जायचे. काळाच्या ओघात त्यातही बदल झाले, आणि अनेक वर्षांपासून ही Schultüte म्हणूनच ओळखली जाते. अगदी सुरूवातीला इथे दुकानात हे नुसते कोन बघून मला या वाढदिवसाच्या टोप्या इतक्या मोठ्या का आहेत असा प्रश्न पडला होता. मग कुठेतरी वाचून याबद्दल कळले तेव्हा उलगडा झाला. ही शाळाप्रवेशाचं एक प्रतिक आहे. त्यात शाळेच्या गोष्टी, गोळ्या बिस्कीटं चॉकलेट्स असं काय काय भरलं जातं. आताच्या मुलांची आवडती कार्टुन कॅरेक्टर्स असलेल्या बॅग पण मिळतात. काही प्लेन मिळतात ज्या मग मुलांसोबत मिळून सजवता येतात. मग यात चॉकलेट्स, इतर गोड पदार्थ, शाळेत लागणार्‍या वस्तू हे मुलांच्या अपरोक्ष आई बाबा आणि इतरही परिवाराकडून आलेली गिफ्ट्स एकत्र करून भरले जातात.

तर यावर्षी सृजन पहिलीत गेला. तशी तयारी मागच्या वर्षीपासूनच किंडरगार्टन मध्ये सुरू झाली. जून जुलै मध्ये किंडरगार्टन मधले सेंड ऑफ झाले. मग सुट्ट्या लागल्या आणि आम्ही पण शाळेची बॅग, Schultüte या तयारीला लागलो. त्याच्याच आवडीने त्याने एक कोन निवडला, प्लेन निवडून तो आपण रंगवू, सजवू असं माझ्या डोक्यात होतं, म्हणजे त्यालाही त्यात मजा वाटेल. पुढच्या वर्षीपासून काही हे सगळं नसेल, मग यावर्षी हौस पुरवून घेऊ म्हणून त्यात भरायला मी अगदी उत्साहाने भरपूर खरेदी केली. स्टिकर्स वापरून त्याच्यासोबत आम्ही ती शूलट्युटं बाहेरून सजवली. सृजनला आमच्या जर्मन शेजार्‍यांकडून पण खास गिफ्ट्स मिळाले होते, तेही मग या Schultüte मध्ये टाकले. उरलेल्या मी आणलेल्या सगळ्या वस्तू त्या बॅगेत भरून मग शाळेत निमंत्रण होतं त्या दिवशी सृजन सोबत आम्ही ठरलेल्या वेळी शाळेत गेलो. सगळी मुलं आपापल्या मोठ्या बॅग घेऊन मिरवत होती. जायच्या एक दिवस आधी थोडी भीती वाटते असंही सृजन म्हणाला होता, पण उत्सुकता त्यापेक्षा खूप जास्त होती. यात तुम्ही काय भरलं आहे हा प्रश्न आधी हजार वेळा विचारून झाला होता आणि ती हातात घेऊन निघाल्यावर दुसर्‍याच मिनिटाला सृजनने Schultüte खूप जड आहे असं सांगितलं. कार्यक्रमाला पालक तर होतेच, पण खास यासाठी आलेले आजी आजोबा आणि इतरही कुटुंबातले जवळचे लोक तिथे होते. पालकांच्या डोळ्यात मुलांविषयीची स्वप्नं होती. फोटोंचे क्लिकक्लिकाट होत होते. जन्मापासून ते आता सहा वर्ष पूर्ण आणि विद्यार्थी म्हणून सुरूवात हा प्रवास नकळत पूर्ण आठवत होता.

शाळेच्या मुख्याध्यापकांनी एक काहीसे रटाळ भाषण करून कार्यक्रमाची सुरूवात केली. मग मुलांसाठी मजा म्हणून जादूचे प्रयोग सादर केले गेले आणि मग आम्ही सगळे मुख्य शाळेत गेलो. तिथे मुलांचा वर्गशिक्षिकेसोबत फोटो झाला. मग सगळी मुलं पुढे आणि मागून पालक त्यांच्या वर्गात गेले. तिथे पुन्हा एकदा फोटो काढून मग पालक बाहेर आले. Schultüte घेऊन मग आई बाबांनी पण फोटो काढून आपली हौस पुरवून घेतली. तेवढ्या वेळात मुलांचा पहिला वहिला तास झाला, वीस मिनीटांचाच, पण मुहूर्तमेढ रोवली गेली. एक चित्र रंगवायला मिळालं, गृहपाठ म्हणून. संध्याकाळी घरी आम्ही एक केक पण केला, आजी आजोबा अनायसे इकडे असल्यामुळे त्यांना पण या कार्यक्रमात सहभागी होता आलं, शाळा बघायला मिळाली. मुलांना चर्च मध्ये पण नेतात या दिवशी शाळेकडूनच, पण सध्या करोना मुळे या सगळ्या गोष्टी बरेच ठिकाणी कॅन्सल करून चर्च मधून एक जण शाळेतच मुलांना शुभेच्छा द्यायला आले होते. कार्यक्रम झाल्यावर घरी येऊन लगेच Schuletüte उघडून मग त्यातलं सामान बघून झालं आणि गोड चॉकलेट्स रोज थोडे खाणं चालू आहे.

आता Schuletüte फक्त शोपीस म्हणून आहे. पण मला स्वतःला हा सोहळा आवडला. मुलांना या सगळ्या प्रोसेस मधून आनंद मिळतोच, पण या नवीन वाटेवर चालताना थोडी जबाबदारी आहे हेही त्या निमिताने त्यांच्यावर बिंबवलं जातं. निदान तसा प्रयत्न करता येतो.

सोमवार पासून शाळेचं दप्तर घेऊन सृजन रोज शाळेत जातो आहे. या मुलांना अजून शब्द, वाक्य वाचता येत नाही त्यामुळे रंग, चित्र या माध्यमातून त्यांना त्यांचे वर्ग ओळखता यावे अशी सोय केली आहे, सुरूवातीचे दोन आठवडे त्यांना आतल्या खोल्या समजाव्या म्हणून त्यांच्यासोबत शिक्षक मदतीला आहेत. शाळा चालत निवांत गेलो तरी पाच मिनीटांच्या अंतरावर आहे. पहिला दिवस तर मस्स्त गेला असं आल्यावर सांगितलं. मुलांना एकदम चार तास बसायची सवय नाही म्हणून शाळेतही सुरूवात तशी निवांत आहे. पुढे दुसरी तिसरीत किंवा कोणत्याच वर्गात असं कोणतंच सेलिब्रेशन होणार नाही. शाळा सवयीची होऊन कधी कंटाळवाणीही वाटेल. रोज सकाळी त्याला उठवण्यासाठी आमचे आवाज वाढतील. रोजचा गृहपाठ नकोसा होईल. आम्हीही त्याच्यासोबत नवीन गोष्टी शिकू. पण मोठं होत असताना सुरूवातीचा हा सोहळा आमच्या कायम आठवणीत राहील.